ΑΡΝΗΣΗ Ή ΑΠΟΔΟΧΗ;
Έχοντας αρκετά χρόνια στο πρόγραμμα ανάρρωσης για αλκοολισμό, η Δήμητρα συνάντησε και παντρεύτηκε έναν άνδρα. Επτά χρόνια χαοτικά, χρόνια αργότερα η Δήμητρα αντιλήφθηκε ότι ο άνδρας της ήταν, από τότε που είχαν παντρευτεί, αλκοολικός και για αυτό το λόγο είχε πρόβλημα με την δική της καταναγκαστική και συνεξαρτημένη συμπεριφορά. Επηρεάσθηκε ξανά από τον αλκοολισμό αυτή την φορά με έναν διαφορετικό τρόπο.
Αυτή η κατανόηση ήρθε ξαφνικά, είπε. Σαν κάποιος να μίλησε ξαφνικά μέσα στο κεφάλι της. Πέρασε τους επόμενους μήνες μέσα στην κατάθλιψη, το θυμό και έχοντας μπουχτίσει με τον εαυτό της 'Δεν μπορώ να πιστέψω ότι μου πήρε εφτά χρόνια να δω την αλήθεια'. Ήξερα τα πάντα σχετικά με τον αλκοολισμό. Πως μπόρεσα να αρνούμαι για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα;' Αναρωτιόταν τι δεν πήγαινε καλά με εκείνη.
Μπορεί να είχαμε μια παρόμοια εμπειρία. Ζούσαμε παραβλέποντας ένα πρόβλημα για λίγο και έπειτα ξαφνικά, υπήρχε ένα φως μέσα στο κεφάλι μας. Όλα ήταν πια ξεκάθαρα τόσο που αναρωτιόμασταν πως και γιατί δεν μπορούσαμε να το δούμε πριν. Ή μπορεί να γνωρίζετε κάποιον σαν την Δήμητρα η οποία απλά αρνείται να παραδεχθεί ή να δεχτεί την πραγματικότητα. Φαίνεται πως δεν μπορεί να δει κάτι το οποίο είναι οφθαλμοφανές. Και με κανέναν τρόπο ούτε με συζήτηση ούτε με επιμονή δεν μπορείς να της ανοίξεις τα μάτια.
'Οι άνθρωποι προσπαθούσαν να μου το πουν. Με προειδοποίησαν αλλά δεν τους άκουγα. Ότι και αν μου έλεγαν μου ήταν αδύνατο να το καταγράψω'. Ακόμα και τώρα μπορεί να περνάτε μια εμπειρία σαν της Δήμητρας. Μπορεί να αισθάνεστε άβολα, αγχωμένοι, φοβισμένοι ή απελπισμένοι. Κάτι δεν πάει καλά. Όμως δεν μπορείτε να καταλάβετε. Μπορεί να έχετε μια ιδέα για τη φύση του προβλήματος. Μπορεί και να το λέτε δυνατά μερικές φορές. Οι άλλοι μπορεί να σας το δείχνουν με διαφορετικούς τρόπους. Αλλά δεν ακούς ούτε τον εαυτό σου ούτε τους άλλους. Δεν μπορείς να πιστέψεις!
Αν εσύ ή κάποιος άλλος που γνωρίζεις, είναι σε άρνηση, η εμπειρία μπορεί να χαρακτηρίζεται από θυμό ή σύγχυση. Μπορεί να νοιάζεστε παρά πολύ για κάποιον ο οποίος μοιάζει να έχει μπερδευτεί τόσο πολύ και να αρνείται την πραγματικότητα. Μπορεί να μεταφράσετε αυτή τη μη αποδοχή της αλήθειας σας ξεροκεφαλιά, χαζομάρα και παραφροσύνη. Μπορεί να το πάρετε προσωπικά σαν απόρριψη της δική σας καθαρής όρασης και της προθυμίας να βοηθήσετε. Μπορεί ακόμα να το ονομάσετε ψέματα. Μπορεί να αναρωτιέστε, όπως και η Δήμητρα, τι μπορεί να πηγαίνει στραβά για αυτόν/η ή ακόμα και με τον εαυτό σας που δεν μπορούμε να δούμε την πραγματικότητα καθαρά.
Παρόλο που κάποιος μπορεί να έχει κάποια προβλήματα που δεν μπορούν να επιλυθούν, μ΄ αυτόν που χρησιμοποιεί την άρνηση δεν πάει τίποτα στραβά. Είναι σαν ένας μηχανισμός αντιμετώπισης, που οι άνθρωποι χρησιμοποιούν για να διαχειριστούν τον πόνο και την απώλεια.
Αυτό το φυλλάδιο θα προσπαθήσει να αναζητήσει μια κατανόηση και αποδοχή της άρνησης σαν ένα χρήσιμο εργαλείο και ένα πολύτιμο στάδιο στη διαδικασία της θλίψης ή της αποδοχής. Αυτό που μας ενδιαφέρει, δεν είναι το πώς να ελαχιστοποιήσουμε την άρνηση, αλλά τρόπους με τους οποίους μπορούμε να μειώσουμε τη δική μας και την ανάγκη των άλλων να τη χρησιμοποιούν.
ΕΡΓΑΛΕΙΟ Ή ΟΠΛΟ;
Ψάχνοντας στη σοφίτα η Δήμητρα σε ηλικία εφτά ετών βρήκε το πιο παλιό αγαπημένο κουστούμι μπαλέτου που πια δεν της έκανε. Παρά τις διαμαρτυρίες της μητέρας της, η Δήμητρα κατάφερε να μπει μέσα στο κουστούμι και το φόραγε όλη μέρα, χωρίς να αντιλαμβάνεται την περίεργη εμφάνιση. Η μεγαλύτερη κόρη της Γεωργίας, δεκατεσσάρων χρόνων, άρχισε ξαφνικά να μην τα πηγαίνει καλά στο σχολείο, να απομονώνεται και να γίνεται επιθετική στο σπίτι και να επιλέγει φίλους που έκαναν τα ίδια. Μερικές φόρες η Γεωργία βρήκε χαρτάκια για χασίς στο παιδικό δωμάτιο. Δυο φορές ήρθε σπίτι τρεκλίζοντας και μπερδεύοντας τα λόγια της σαν μεθυσμένη. Όταν ένας γείτονας είπε στη Γεωργία ότι η κόρη της μπορεί να είναι χημικά εξαρτημένη, η Γεωργία τον απέρριψε. 'Όχι η κόρη μου', είπε. Εξαιτίας της υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ αφαιρέθηκε η άδεια οδήγησης του Αντώνη και έχασε την δουλειά του. Μετά από τις απειλές της γυναίκας του για διαζύγιο, μπήκε απρόθυμα σε ένα πρόγραμμα για εσωτερικούς ασθενείς για τον αλκοολισμό. ΄Δεν μπορώ να καταλάβω γιατί όλοι κάνουν έτσι', είπε ο Αντώνης στο σύμβουλό του. 'Το πιόμα μου δεν είναι τόσο άσχημο. Μπορώ να το ελέγξω. Δεν είμαι αλκοολικός'.
Ποια είναι αυτή η ομίχλη που κάνει τους ανθρώπους να μην μπορούν να αντιληφθούν και να τυφλώνονται μπροστά στην πραγματικότητα; Τι είδους αλλαγή συμβαίνει που μετατρέπει λογικούς ανθρώπους σε παράλογα όντα; Πώς μπορούν να στέκονται και να λένε: 'Δεν είναι έτσι', ενώ είναι έτσι.
Αυτή η ομίχλη λέγεται άρνηση. Και δεν είναι ότι δεν πιστεύουν την πραγματικότητα. Βρίσκονται σε μια διαδικασία που δεν τους αφήνει να την αντιλαμβάνονται.
Σε περιόδους μεγάλου στρες, αποκλειόμαστε από την συναισθηματική, μερικές φορές την διανοητική και άλλες φορές τη βιολογική αντίληψη, μας λέει η Claudia Jewett. Χτίζεται είναι μηχανισμός ο οποίος λειτουργεί έτσι ώστε να μην μπορούμε να έχουμε μεγαλύτερη πληροφόρηση. Οι ψυχολόγοι μας λένε, ότι η άρνηση είναι μια συνειδητή ή μη άμυνα που όλοι μας χρησιμοποιούμε για να αποφύγουμε, να μειώσουμε ή να σταματήσουμε το άγχος όταν απειλούμαστε. Την χρησιμοποιούμε για να μην κατανοούμε πράγματα που θα ήταν ενοχλητικό να μάθουμε. Όταν την χρησιμοποιούμε, βραχυκυκλώνουμε. Το άτομο που χρησιμοποιεί την άρνηση μπορεί να ψεύδεται, να αρνείται επίμονα να παραδεχτεί την αλήθεια, εξασκείται ώστε να κάνει το παράλογο να φαίνεται λογικό και το υπερασπίζεται με την ενέργεια και το πάθος ενός πολεμιστή που προστατεύει το έδαφος της φυλής του. Δεν το αρνείται όμως μόνο στους άλλους. Το αρνείται και στον εαυτό του τον ίδιο.
Ο Noel Larson είναι σύμβουλος ψυχολόγος. Όρισε την άρνηση ως εξής: 'Η άρνηση δεν είναι ψέμα, είναι το να μην αφήνεις τον εαυτό σου να παραδέχεται την πραγματικότητα'. Η άρνηση πάει βαθιά. Λέμε ψέματα στον εαυτό μας, όμως κάποια κατανόηση, κάποια πραγματικότητα απειλεί να μας πληγώσει. Ξεγελάμε τον εαυτό μας πιστεύοντας 'ότι δεν είναι έτσι'. Ποια είναι αυτά τα σημεία στη ζωή που μας ωθούν σε αυτή την προσωρινή εξαπάτηση; Οι άνθρωποι μπορεί να αρνούνται συναισθήματα, σκέψεις, γεγονότα, αλλαγές συνθηκών, καταστάσεις, προβλήματα, ασθένειες ακόμα και θάνατο. Αρνούμαστε και το απτό και το άπιαστο. Οι άνθρωποι αρνούνται όλα όσα μπορούν. Αλλά αυτό που συνήθως αρνούμαστε είναι αυτό που έχουμε χάσει, αυτό που χάνουμε ή υποψιαζόμαστε ότι θα χάνουμε, κάτι σημαντικό για εμάς.
Η απώλεια μπορεί να είναι τόσο μικρή όσο είναι ένας λογαριασμός 5 € ή τόσο σημαντική όσο η ψυχή μας. Οι άνθρωποι χάνουν πολλά πράγματα που είναι σημαντικά για αυτούς. Αγάπη, αγαπημένους, πίστη στο Θεό, εμπιστοσύνη, όνειρα, δουλειές, υγεία, χρήματα, περιουσίες, ανεξαρτησία ακόμη και εξάρτηση. Οι άνθρωποι μπορεί να χάσουν πράγματα που έχουν γίνει πιο σημαντικά για αυτούς αλλά που είναι δύσκολο για τους ίδιους να δουν απώλειες, όπως π.χ. την άρρωστη σκέψη, τις άρρωστες σχέσεις με ανθρώπους ή με χημικές ουσίες.
Κάθε είδους απώλεια προκαλεί τους ανθρώπους να χρησιμοποιούν την άρνηση. Το πόσο σκληρά και για πόσο χρονικό διάστημα αρνούμαστε, εξαρτάται. Μπορεί να βρεθούμε σε μια φάση δυσπιστίας. Μπορεί να αντιστεκόμαστε στην πραγματικότητα για λεπτά, ώρες, ή μήνες, ή μπορεί να περάσουν χρόνια που τρικλίζουμε μέσα σε ένα ζοφερό σύννεφο. Πολλές φορές η άρνηση χρησιμοποιείται για την επίτευξη πραγμάτων που μερικοί θεωρούν θετικά ή ηρωικά. Ξεχνώντας τον πόνο τους, οι επαγγελματίες ποδοσφαιριστές τρέχουν κατά μήκος του γηπέδου με σπασμένα κοκάλα για να σκοράρουν. Άρρωστες μητέρες παραβλέπουν την αρρώστια τους ώστε να μπορούν να φροντίσουν τα μικρά παιδιά τους. Ίσως θυμάστε την ιστορία ενός επαγγελματία, ο οποίος έχοντας τραυματιστεί σε ένα αεροπορικό δυστύχημα, συνέχισε να βουτάει στο παγωμένο ποτάμι, μέχρι που τελικά πέθανε από την υπερβολική έκθεση στον πάγο, τα τραύματα και την εξουθένωση.
Η άρνηση είναι κάτι σοβαρό. Όταν οι αλκοολικοί αρνούνται την αρρώστια τους συνεχίζουν να πίνουν μέχρι θανάτου. Οι ναρκομανείς αρνούνται ότι έχουν πρόβλημα και αρρωσταίνουν ακόμα περισσότερο. Οι συνεξαρτημένοι των αλκοολικών, των ναρκομανών, αρνούνται ότι έχουν επηρεασθεί από την αρρώστια τους και συνεχίζουν να πληγώνουν τον εαυτό τους και τους άλλους ενώ χρησιμοποιούν την άρνηση.
Το πρόβλημα εδώ είναι επίπονο και φανερό. Το άτομο που αρνείται την πραγματικότητα δεν παραδέχεται ούτε λύνει το πρόβλημα. Η άρνηση μειώνει την πιθανότητα αλλαγής. Ανεξάρτητα με το τι αρνούμαστε, είτε αυτό είναι πρόβλημα του αυτοκινήτου είτε είναι ένα ελάττωμα του χαρακτήρα, είτε πρόβλημα με το αλκοόλ δεν πρόκειται να το διορθώσουμε με το να λέμε ότι δεν είναι έτσι. Είμαστε ταυτόχρονα εύθραυστα και ρωμαλέα όντα. Έχουμε δυνατότητες αποχής και αντοχής στην αλλαγή, στον πόνο και στην απώλεια. Είναι αξιοσημείωτο το πόσο μπορούμε να αναπτυχθούμε από αυτά, σε πιο ώριμα, ευαίσθητα και αγαπητά άτομα. Όμως στην αρχή, όταν αντιμετωπίζουμε την απώλεια, πολλοί από εμάς χρειάζεται να πουν: 'Όχι, δεν μπορεί να είναι αλήθεια. Δεν μπορεί να συμβαίνει αυτό σε εμένα'. Η άρνηση είναι ένας τρόπος για την ψυχή μας να αντιμετωπίσει το σοκ.
Είναι μια φυσιολογική, φυσική και ενστικτώδη ανταπόκριση στην απώλεια. Είναι ένα εργαλείο αντιμετώπισης μερικοί λένε σταλμένο από το θεό, που χρησιμοποιούμε για να αντιμετωπίσουμε τον πόνο. Το χρησιμοποιούμε γιατί αυτή είναι η ανάγκη μας. Το χρησιμοποιούμε για να αντιμετωπίσουμε τον πόνο ή το πρόβλημα, με το να μην το αντιμετωπίζουμε μέχρι να είμαστε έτοιμοι και ικανοί να το κάνουμε. Μερικοί από εμάς μπορεί να χρειάζονται περισσότερο χρόνο και λίγη περισσότερη βοήθεια από άλλους για να φτάσουν να είναι έτοιμοι. Όμως η αποδοχή δεν είναι καλύτερη; Μπορεί να ρωτήσει κάποιος: 'Δεν θα πρέπει κάποιος να εξαναγκάζεται να δει τα πράγματα ρεαλιστικά'; Αυτές είναι καλές ερωτήσεις. Ναι, η αποδοχή είναι καλύτερη. Και η παρέμβαση και η αντιμετώπιση αν χρησιμοποιηθούν σωστά και με φροντίδα είναι καλά θεραπευτικά εργαλεία. Δεν χρειάζεται να παροτρύνουμε κάποιον να επιλέγει ή να συνεχίζει να χρησιμοποιεί την άρνηση. Όμως χρειάζεται να έχουμε στο μυαλό μας και πως, παραδόξως, η άρνηση μπορεί να είναι και συχνά το πρώτο βήμα προς την αποδοχή.
ΕΙΝΑΙ ΜΕΡΟΣ ΜΙΑΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ
Συχνά οι άνθρωποι έχουν λάθος άποψη για την αποδοχή. 'Απλά αποδέχονται' λένε. Η αποδοχή δεν είναι μια απλή κίνηση, όπως αυτή του να κλείσουμε την πόρτα του ψυγείου. Για μένα η αποδοχή δεν έρχεται τόσο εύκολα. Δεν αντιδράς αμέσως με γαλήνη στον πόνο ή στα προβλήματα. Τώρα είμαι συνήθως ευγνώμων και χαρούμενος που είμαι ένας αλκοολικός και εθισμένος σε ανάρρωση. Νομίζω ότι είναι εντάξει να είμαι και τα δυο. Το 1973 όταν πρωτόμαθα ότι είμαι αλκοολικός και εθισμένος και έπρεπε να απέχω από τις χημικές ουσίες αν ήθελα να ζήσω, δεν αντέδρασα στα νέα ευχαριστημένος. Δεν πίστευα ότι είναι εντάξει. Πέρασα από μια διαδικασία για να το δεχτώ. Τα άσχημα νέα δεν γίνονται αμέσως καλά νέα ή ακόμα και ουδέτερα νέα. Οι περισσότεροι από μας χρειάζεται να παλέψουν για αυτό που πιστεύουμε και με το πώς νιώθουμε πριν μπορέσουμε να προσαρμοστούμε στην απώλεια. Περνάμε μέσα από μια διαδικασία.
Η Elisabeth Kubler-Ross παρατήρησε πρώτη και κατέγραψε την διαδικασία των πέντε βημάτων, την διαδικασία της θλίψης, με πολύ σοβαρά άρρωστους ασθενείς σε νοσοκομείο. Το χαρακτήρισε ως ο τρόπος με τον οποίο οι περισσότεροι άνθρωποι παθαίνουν, αντιδρούν και φτάνουν στην αποδοχή του επικείμενου θανάτου τους.
Παλαιότερα, πολλοί επαγγελματίες είχαν καθορίσει ότι οι άνθρωποι περνάνε από αυτά τα στάδια ώστε να αποδεχτούν όλες τις απώλειες. Μερικά κέντρα θεραπείας πιστεύουν ότι αυτή η διαδικασία θλίψης είναι στενά συνδεδεμένη με την αποδοχή και την ανάρρωση από καταναγκαστικές ασθένειες όπως ο αλκοολισμός, ο εθισμός, η πολυφαγία. Αυτές οι ασθένειες προκαλούν πολλές απώλειες. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που εξηγεί την άρνηση. Μπορεί να δούμε τον εαυτό μας να περνάει μέσα από αυτά τα στάδια με διαφορετικές ταχύτητες και επίπεδα συναισθημάτων όταν χάνουμε ένα σημαντικό τηλεφώνημα, όταν το κούρεμα μας δεν μας αρέσει, όταν χάνουμε την δουλειά μας ή παίρνουμε διαζύγιο.
Μπορεί να θρηνήσουμε οποτεδήποτε αντιμετωπίσουμε αλλαγή, ακόμα και επιθυμητή αλλαγή, αφού κάθε αλλαγή σημαίνει ότι έχουμε αφήσει κάτι πίσω για να ανοίξουμε χώρο στο καινούργιο. Ανεξάρτητα με το πόσο σημαντική αλλαγή μπορεί να είναι, πρέπει να περάσουμε από την ίδια διαδικασία κάθε φορά, αφού το μέγεθος και η ένταση της εμπειρίας θα διαφέρει. Μπορεί να χρειαστεί χρόνια για να αναρρώσουμε από μια σημαντική απώλεια. Όμως τα συμπτώματα θλίψης και ανάρρωσης μπορεί να τα νιώσει κάποιος σε λιγότερο από 10 δευτερόλεπτα, γράφει ο Jewett. Δεν υπάρχει κανόνας για την διάρκεια κάθε βήματος. Δεν υπάρχει κανόνας για την διάρκεια ολόκληρης της διαδικασίας. Αυτό θα εξαρτηθεί από την φύση της απώλειας, πόσο καλά εξοπλισμένοι είμαστε για να αντιμετωπίσουμε την απώλεια, με ποιον τρόπο έχουμε αντιμετωπίσει άλλες απώλειες και από το πλάνο του Θεού. Οι άνθρωποι θα πάρουν όσο χρόνο τους χρειασθεί για να περάσουν μέσα από αυτό. Η ανθρώπινη ανάπτυξη είναι πιο πολύπλοκη από την ανάπτυξη των λουλουδιών ή των λαχανικών.
Παρόλο που τα πέντε χαρακτηριστικά στάδια είναι αυτά που περιγράφονται στο χαρτί, η διαδρομή μέσα από αυτά μπορεί να μην είναι και τόσο ενδεικτική. Τα στάδια μπορεί να καλύπτουν το ένα μετά το άλλο. Μπορεί να βιώσουμε περισσότερο από ένα στάδιο τη φορά. Μπορεί να επιστρέψουμε στα προηγούμενα στάδια. Ή μπορεί να είμαστε σε διαφορετικό στάδιο της διαδικασίας για δυο ή περισσότερες ταυτόχρονες απώλειες. Μπορεί να περάσουμε γρήγορα μέσα από τη διαδικασία και τρεις φορές την ημέρα. Μερικές φορές στην περίπτωση διαρκών απωλειών μπορεί να μη φτάσουμε ποτέ σε μόνιμη αποδοχή.
Αυτό είναι αλήθεια όταν η απώλεια συνεχίζει να επηρεάζει την καθημερινότητά μας. Οι γονείς ενός παιδιού με μειωμένη διανοητική ικανότητα μπορεί να βιώνουν τα στάδια της διαδικασίας και θλίψης για όλη του τη ζωή, ειδικά όταν υπάρχουν επιπλοκές στην κατάσταση του παιδιού.
Επειδή ο αλκοολισμός είναι μια ανίατη και για ολόκληρη την ζωή αρρώστια, και επειδή είναι πανούργα, οι αλκοολικοί μπορεί να μην φτάσουν ποτέ να θεωρήσουν με ασφάλεια ότι έχουν φτάσει στην τελική αποδοχή της αρρώστιας τους. Υπάρχει μεγάλος κίνδυνος να φτάσουν στην άρνηση και για αυτό είναι σημαντικό για τους αλκοολικούς να φροντίζουν συνεχώς την αρρώστια τους με το να παρακολουθούν τις συγκέντρωση του Α.Α. Η συνεχής αποδοχή μπορεί να χρειάζεται συνεχή προσοχή. Αυτή η διαδικασία αποδοχής έχει πνευματικό χαρακτήρα. Είναι μια εμπειρία που χρειάζεται να περνάς μέσα από αυτή και να την αφήνεις. Έχω ακούσει ανθρώπους να την ονομάζουν ως και διαδικασία της θλίψης, του θρήνου, της συγχώρεσης και της επούλωσης.
Η Estern Olson σύμβουλος και συγγραφέας έδωσε την αγιοποιημένη μου περιγραφή. 'Είναι ο τρόπος ο οποίος ο Θεός δουλεύει με μας' είπε...